رزق کریم (مسائل اقتصادی)

❎ گاهی افراد در مواجهه با مسائل و مفاهیم اقتصادی تنها به ابعاد کسب درآمد توجه دارند، گویا مصرف در اقتصاد اسلامی تعریفی ندارد! آیا موضوع اقتصاد اسلامی تنها به ابعاد کسب درآمد مربوط است؟

اقتصاد اسلامی همان طور که به موضوع کسب درآمد و روزی توجه دارد، به مسائل مربوط به مصرف نیز پرداخته است. احکامی که در زمینه پرهیز از اسراف در آموزه‌های دینی وجود دارد نمونه‌ای از توجه خاص دین اسلام به آداب مصرف در زیرمجموعه اقتصاد است. اینکه اما رضا علیه السلام تأکید فرموده‌اند که: «خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد.» و در مورد نحوه استفاده از نعمت‌های الهی بارها هشدار داده‌اند نشان از اهمیت آداب اقتصادی و تربیت مصرف‌کنندگان دارد.

همچنین طبق حدیثی در کتاب تحف العقول، امام سجاد علیه السلام می‌فرمایند: «إنّ من أخلاق المؤمن الإنفاق على قدر الإقتار و التوسّع على قدر التّوسّع.» به این معنا که: «از اخلاق مؤمن است: کم خرج کردن در زمان تنگدستی و بیشتر خرج کردن در دوران توانگری.» درواقع امام زین‌العابدین علیه السلام نیز به طور مستقیم به موضوع مصرف در زیرمجموعه اقتصادی اسلامی اشاره کرده‌اند.

❎ نبی مکرم اسلام، اقتصاد صحیح و سالم را به منزله نود درصد از احکام اسلامی دانسته‌اند. چرا این اندازه در دین اسلام به موضوعات و مفاهیم اقتصادی توجه شده است؟

این حدیث نبوی که می‌فرمایند: «اقتصاد اسلامی، نه جزء از ده جزء اسلام است» نشان از اهمیت این موضوع در آموزه‌های دینی و سبک زندگی دارد. یعنی اگر کسی بتواند در زندگی خود به اقتصاد سالم در معاملات، کسب درآمد، نحوه مصرف و جلب روزی توجه داشته باشد و آن را معیار سنجش دین خود قرار دهد، می‌تواند مطمئن باشد که لااقل به نه بخش از دین اسلام پای بند بوده و احکام الهی را مراعات کرده است.

اقتصاد هرچند که به عنوان بخشی از زندگی ما محسوب می‌شود و ما با مردم معاشرت، دوستی، دشمنی و انواع روابط فرهنگی و سیاسی را داریم، اما باید دقت شود که همین نحوه کسب درآمد و رویکرد اقتصادی ما پایه و اساس اخلاق، زندگی، فرهنگ، سیاسی و حتی سرنوشت معنوی ما را رقم می‌زند. بنابراین اقتصاد سالم که هم در زندگی فردی تعریف می‌شود و هم در زندگی اجتماعی، رکنی از کل زندگی است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد.

❎ شاید عده‌ای تصور کنند که ائمه معصومین علیهم السلام تنها به ارشاد و هدایت مردم مشغول بوده‌اند. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام تا چه اندازه در فضاهای اقتصادی فعالیت داشتند؟

وقتی تاریخ انبیاء علیهم السلام و تاریخ صدر اسلام را مرور می‌کنیم این موضوع مشخص می‌شود که همه پیامبران و اولیای الهی به فعالیت‌های اقتصادی مشغول بودند. درواقع از حضرت آدم علیه السلام تا انبیاء و اولیای دیگر، همگی برای کسب درآمد و گذران زندگی خود ناگزیر بوده‌اند که کار کنند و درآمد و روزی را به دست بیاورند و این سنت الهی در زندگی همه انسان‌ها جاری است.

بعد از هبوط حضرت آدم علیه السلام بر روی زمین، او باید از زمین کسب روزی می‌کرد و دیگر اوضاع و شرایط مانند بهشت نبود که خوراک و پوشاک برای او و همسرش آماده باشد. بنابراین از همان زمان هبوط، فعالیت کار و تلاش و به دست آوردن رزق و روزی شروع شد.

حتی در دوران حضرت شعیب(ع) آن‌قدر اوضاع اقتصادی پیچیده شده و انواع گناه در آن رخنه کرده بود که آن حضرت به شدت با فعالیت‌های اقتصادی نادرست مقابله می‌کردند، همان‌گونه که شرح آن در قرآن آمده است. ازجمله می‌فرماید: «وَ إِلَى مَدْینَ أَخَاهُمْ شُعَیبًا قَالَ یا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکم مِّنْ إِلَهٍ غَیرُهُ قَدْ جَاءتْکم بَینَهٌ مِّن رَّبِّکمْ فَأَوْفُواْ الْکیلَ وَ الْمِیزَانَ وَ لاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْیاءهُمْ وَ لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا ذَلِکمْ خَیرٌ لَّکمْ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ؛ و به سوى مدین، برادرشان شعیب را(فرستادیم) گفت: اى قوم من! خدا را بپرستید که جز او معبودى ندارید. دلیل روشنى از طرف پروردگارتان براى شما آمده است؛ بنا بر این حق پیمانه و وزن را ادا کنید و از اموال مردم چیزى نکاهید و در روى زمین، بعد از آنکه(در پرتو ایمان و دعوت انبیاء) اصلاح شده است، فساد نکنید. این براى شما بهتر است اگر باایمان هستید.»

و در آیه دیگری نیز می‌فرماید: «وَ إِلَى مَدْینَ أَخَاهُمْ شُعَیبًا قَالَ یا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکم مِّنْ إِلَهٍ غَیرُهُ وَ لاَ تَنقُصُواْ الْمِکیالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکم بِخَیرٍ وَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیکمْ عَذَابَ یوْمٍ مُّحِیطٍ؛ و به سوى مدین، برادرشان شعیب را (فرستادیم) گفت: اى قوم من! خدا را پرستش کنید که جز او، معبود دیگرى براى شما نیست. پیمانه و وزن را کم نکنید (و دست به کم‏فروشى نزنید) من (هم‌اکنون) شما را در نعمت مى‏بینم (ولى) از عذاب روز فراگیر، بر شما بیمناک هستم.»

در دوران صدر اسلام نیز کشاورزی و دامداری رونق داشت و پیغمبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام نیز مانند سایر مردم شغلی داشتند و از امرارمعاش می‌کردند. به عنوان مثال حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نخل می‌کاشتند و یا چاه می‌کندند. این طور نبود که آن حضرت حتی در دوران خلافت خود، درآمدی از بیت‌المال برای خود بردارند، بلکه در کنار رسیدگی به امور مردم، باز هم از زور بازوی خود امرارمعاش می‌کردند. همچنین سایر امامان معصوم علیهم السلام نیز این‌گونه بودند. مانند آنکه امام صادق علیه السلام نیز با وجود آنکه شاگردان بسیاری داشتند و به تربیت نسل مسلمان مشغول بودند، اما باز هم از طریق کشاورزی امرارمعاش می‌کردند. درواقع آن بزرگان الگوی عملی اقتصاد اسلامی بودند که تمام اصول و قواعد اقتصاد در اسلام را رعایت می‌کردند.

❎ یکی از شیوه‌های کسب درآمد که این روزها بسیار رایج شده، این است که عده‌ای سعی می‌کنند با کمترین کار، بیشترین درآمد را داشته باشند. برای این منظور مسیرهایی مانند خرید دلار و سکه و طلا را در پیش می‌گیرند. سپس مدتی صبر می‌کنند تا دلار و سکه طلا گران شود و آن را به قیمت بیشتری بفروشند. دیدگاه اسلام در مورد این نوع فعالیت‌های اقتصادی چیست؟ آیا این نوع کسب درآمد و پول بیشتر از نظر اسلام حلال است؟

کسب درآمد و جلب رزق و روزی موضوعی است که دارای حدود و معیارهای مشخصی در اسلام است. درست است که باید برای به دست آوردن روزی و پول تلاش کنیم و حتی می‌توانیم از راه‌های خلاقانه و مبتکرانه روزی بیشتری به دست بیاوریم، اما همین خلاقیت و ابتکار هم دارای قواعدی است.

می‌دانیم که هر انسانی در جامعه در کنار افراد دیگر زندگی می‌کند. امروزه آن‌قدر دامنه ارتباطات گسترده شده که حتی نمی‌توان اقتصاد و راه‌های کسب درآمد یک فرد روستایی را از کل جامعه و حتی کشور او جدا دانست. هر نوع تلاش ما برای به دست آوردن روزی بر کل جامعه اثر می‌گذارد، به خصوص اینکه در فعالیت‌های اقتصادی گاهی منافع و آسیب‌های افراد در هم تنیده می‌شود. به عنوان مثال وقتی یک نفر به میزان زیادی سکه طلا یا ارز خریداری می‌کند، به طور مستقیم بر بازار عرضه و تقاضا اثر می‌گذارد. همین تأثیر می‌تواند قیمت ارز و سکه را تغییر بدهد. تغییری که درنتیجه آن، قیمت کالاهای دیگر نیز به تبع ارز و سکه متغیر شده و درنهایت نوع معیشت و درآمد مردم جامعه متأثر از همان فعالیت اقتصادی کلان آن شخص می‌شود.

شاید افراد بگویند که ما برای زندگی خودمان طلا ذخیره کرده‌ایم، اما وقتی تأثیر آن در کل جامعه را بررسی کنیم، متوجه تغییر در قیمت‌ها و کوچک شدن سبد غذایی خانواده‌ها به خصوص خانواده‌های کم‌درآمد می‌شویم. از همین منظر است که دین اسلام با هر نوع زراندوزی به شدت مقابله کرده است. احتکار، ذخیره کردن دلار، سکه و طلا نمونه‌هایی از زراندوزی است که وقتی آن‌ها در کل جامعه در نظر بگیریم متوجه می‌شویم که خانواده‌های کم‌درآمد تا چه اندازه مورد خطر قرار می‌گیرند.

❎ با این توضیحات، هر شخصی چه کاسب باشد یا کارمند و حتی خانم‌های خانه‌دار باید اصول و قواعد اقتصاد اسلامی شامل حلال و حرام را بدانند و بیاموزند تا بتوانند در زندگی انجام بدهند. آیا این کار سخت نیست؟

درست است که همه باید اصول و قواعد اقتصاد اسلامی را بدانند تا بتوانند اجرا کنند، اما دقت داشته باشید که مواردی که در دین اسلام حرام شمرده شده‌اند، چندان طولانی نیستند که قابل‌فهم و یادگیری باشند. حتی کتاب مکاسب که گاهی مطالب مفصلی دارد، تنها چند صفحه مربوط به موارد حرام است و وقتی ما آن موارد حرام را بدانیم، خودبه‌خود باقی موارد جزء کسب و کارها و اقتصاد حلال هستند. پس یادگیری این امور سخت نیست که به بهانه زیاد بودن یا مفصل بودن، از یادگیری آن فرار کنیم.

❎ در این شرایط، عامل اصلی و مسئول حقیقی کنترل‌کننده اقتصاد کلان در جامعه کیست؟

باید دقت شود که مسئولیت اصلی در امور اقتصادی بر عهده دولت است. چون مادامی که قواعد و جریان‌های حرام در جامعه رایج نباشد و امکان فعالیت‌های غلط اقتصادی مثل ربا، احتکار و پول‌شویی وجود نداشته باشد، افراد جامعه هم امکان ارتکاب فعالیت اقتصادی خلاف را نخواهند داشت. چون مسیر اصلی جریان‌های اقتصادی را دولت تعیین می‌کند و از سوی دیگر قوه قضائیه بر آن نظارت دارد و با اعمال اقتصادی خلاف شرع و قانون مقابله می‌کند.

در این شرایط باید دولت را عامل اصلی و مسئول حقیقی کنترل فعالیت‌های کلان اقتصادی دانست. همچنان که مشاهده می‌کنیم زراندوزی و خرید و فروش سکه یا ارز در این روزها هم تحت سیاست‌های دولت تعریف می‌شود و مردم گاه عاملی در اختیار دولت هستند. به این معنا که خرید ارز و فروش آن به طور مستقیم از سوی دولت و مسئولان اقتصادی تعیین می‌شود و مردمی به طور نادانسته از فرمان آن‌ها تبعیت می‌کنند.

❎ در شرایط سخت اقتصادی که این روزها به دلیل تورم بسیار با آن مواجه هستیم، چه باید کرد؟ چه راه‌های اسلامی و شرعی در این شرایط پیش روی مردم قرار دارد تا در این بحران را با موفقیت معنوی و شرعی طی کنند؟

در کتاب صافی حدیثی نوشته شده با این مضمون که امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ: التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَهِ.» به این معنا که: «خردمندی‏ای که همه خردمندی در آن است، سه چیز است: تفقه و کسب فهم در فرموده‌های خدای متعال، صبر کردن بر آنچه از سختی‌ها و مشکلات دنیا پیش می‌آید و میانه‌روی در معیشت و خرج کردن متناسب با دخل و درآمد که نه اسراف باشد و نه سختگیری.»

توجه داشته باشید که اوضاع اقتصادی مشکل و سخت برای بسیاری از مردم در طول تاریخ به شکل و در اثر رویدادهای گوناگون پیش آمده است. حتی ائمه اطهار علیهم السلام نیز در دوران زندگی خود با مسائل و مشکلات اقتصادی مواجه می‌شدند.

در هیچ شرایطی روی آوردن به فعالیت‌های حرام را نباید جایز دانست. نمونه بارز سختی‌های صدر اسلام، ماجرای شعب ابیطالب است که مسلمانان به مدت سه سال در محاصره اقتصادی قرار داشتند، اما به هیچ وجه از حلال تجاوز نکردند. پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام مشکلات اقتصادی مردم را مشاهده می‌کردند و همیشه آن‌ها را به قناعت، صبر و کسب درآمد حلال تشویق می‌کردند.

ازجمله اینکه در صحیفه سجادیه می‌خوانیم که امام سجاد علیه السلام این طور دعا می‌کنند که: «قوّمنی بالبذل و الاقتصاد؛ من را به بخشندگی و میانه‌روی استوار بدار.» درواقع آن حضرت بذل، بخشش و میانه‌روی را راهکاری برای توازن اقتصاد حتی در دوران سختی معیشتی عنوان می‌کنند که راه نجات بسیاری از مشکلات امروز ما نیز در آن نهفته است. به این معنا که اگر مردم از هر طبقه و قشری که باشند، در امور اقتصادی نسبت به یکدیگر بخشنده و سخاوتمند بوده و در عین حال رعایت تعادل و میانه‌روی را کنند، مشکلات معیشتی بسیاری حل خواهد شد.

?منبع:سایت مفتاح